Bexçeyê Zewqên Dunyewî (The Garden of Earthly Delights) – Hieronymus Bosch
Wênesazê Hollandayî Hieronymus Bosch ê tabloya ku di serdema nûgiştina xwe de bi temam kiribû “Bexçeyê Zewqên Dunyewî”; ji paneleke navîn û du panelên ku bi ser de tên girtin, pêk tê. Panela hêla çepê ya vê tabloya binavûdeng; bihuşta ku tê de Adem û Hawa û ajaline tev digel hev in, tê sêwirandin. Di panela navîn a tabloyê de; bi piranî fîgûrên tazî, meyweyên ji hevûdu cihê û digel çivîkan zewqên dunyewî; di panela rastê de jî gunehkarên ku di dûjehê de hatine tawandin tê resimandin.
Wextê ku panelên derveyî tên girtin, li ser rolyefê dinyaya ku wextê Xwedê ew ava kiriye, tê xuyakirin. Wextê ku girtî be, Boschê ku dinya wekî kadeke krîstal resamdiye, xwestiye bide berpêşkirin. Fîgûrê li guçê jor ê çepê, Xwedayê ku dinyayê diafirîne ye. Li parçeyê jor jî jêdereke ku ji Încîlê hatiye wergirtin “Ew peyivî û bû. Wî emr da û rawestiya.” ev hevok hatiye nivîsîn.
Panelên herdu hêlan werin vekirin û meriv li ser navenda wê hûr be, sahneyên ji hevûdu cihê yên ku kronolojîk in cih digirin. Însan, ajal û dinyaya ku têkilê hev bûye tê xuyakirin. Ji 300î zêdetir figûrên ku di tabloyê de hatine hewandin hîç tevger û tîpên wan ne liv û ne wekî hev in. Ev fîgûr hemû xweser û dînamîk in.
Panoya Çepê:
Panoya çepê ne jirêderxistinê yan jî jê qewitandina bihuştê ye, qala Xwedayê ku ketiye rewşa Îsa yê afirîna Adem û Hawa pêşkêş kiriye, dike. Xwedê bi destekî xwe Hawayê, pêşkêşî Ademê nûjixewrabûyî ye dike, bi destê xwe yê din jî, pîrozweribûyina wan nîşan dide. Kêvroşka ku hema li pey Hawa ye zayin û zêdebûyinê; darejdiyaya ku li pey Adem e jî jiyana bêpayan îfade dike.
Heke em bêne ser Panela Navîn:
Wextê ku li ser panela navîn tê rawestan û hûrbûn, tê fehmkirin ku naverok û ruhiyeta tabloyê ji vê panelê pêk hatiye. Navê tabloyê “Bexçeyê Zewqên Dunyewî” ji vê beşê tê hilberîn. Bexçeyê ku di panoya navîn de ye, tê de ajalên derasayî hatine cihdayin, wekî sembol hatine bikaranîn. Rastî û xeyal (masiyê ku xwedanperwazên çivîkan e û werdeka xwedandestên însanan a ku kitêbê dixwîne mînakine ji wan in) di nav van afirindeyan de însan wekî komikan e bi du birî û bi awayekî arezûyî tên pêşandin.
Di fîgûrên ajalên ku ji kitêbên Serdema Navînê ya Dîrokê hatine wergirtin de, hespê yekqiloç ê boz, temsîlkariya beriya gunehê yekemîn ê însaniyetê yê safî dike, afirindeyên ku bi ser avê ketine û li guçê çepê yê hewûzê li hev civiyane, kaşêl jî qala gunehên ku xwe bi dinyayê gihandine dike. Masiyên mirî yên ku di nava hewûzê ku xwedanaveke reş de ne jî gunehê dide şayesandin. Gola gulover a ku li navendê ye, jinên sobar ên zilaman dor lê pêçandiye, li ajalên ku arezûyên wan temsîl dikin, siwar bûne. Yanî, dikare li ser wekî jiyaneke bêarmanc jî bête binavkirin.
Li guçê binî fîgûrê resimê zilamekî yekcilî tê xuyakirin. Ev fîgûrê ji fîgûrên din bi awayekî cihê tê xuyakirin, cilê wî heya berqirikê ye, mîna fîgûrên din; ne porrengîn ê vekirî ye, rengê porê wî qehweyê tarî ye û rûyekî wî yê ku wekî îdaelîzekirî ye û hatiye çêkirin, tune. Hema li pêşiya îşareta jineke ku enîşka xwe daniye erdê û bi sêvekê girtiye nû nû mûyên wê serî hildidin, dike. Ev fîgûr wekî Hawa ye tê gotin.
Kada Camîn, “Dilgeşî, bêşik wekî camekê ye, neberxweder e tavilê dişikê.” Bi riya gotina pêşiyan ên Flamanan, hatiye şîrovekirin. Li gor hin dîroknasên hunermendiyê, panela navîn, alegoriya ku behsa bişaftinê ya ku beriya têkçûnê ya bidemborî û kêfxweşkirinê ye.
Dîroknasên hunerê, panela navîn bi du awayan şîrove dikin. Fikra pêşîn, panela navîn wekî dewamdariya bihuştê tête qebûlkirin ku ez jî nêzê vê yekê me. Ya duwemîn jî, însanên gunehkar ên ku di nava pevşabûnê de û bêyî ku haya wan ji vê yekê yanî ji vê êşkêşînê hebe tên bişaftin û dijîn.
Jina Siyahî û Melekê Tawis
Panoya Rastê:
Panoya rastê, sahneya Dûjehê ye. Di vê panoyê de Bosch, gunehkarên ku ketine nava pevşabûnê û yên ku ber bi bêpayaniya dûjehê ve diçin, resimandiye. Di Panoya Bexçeyê Zewqên Dunyewî de însanên ku xwe didin pêşandin yên ku di resmê Dûjehê de hewl didin xwe veşirin, em dibînin.
Di panoya navîn de navenda pevşabûnê û bedewiyên ku însên vedihesînin di vê derê de vediguherin navendeke reş ê tarî û di navê de însanên ku êşê dikişînin û veguheziyane ajalan, di dewsa hesta pevşabûnê de tirs û fedîkirin heye.
Bajarê ku li pey paşdîmena panelê pêketî ye û ronahiyê li dor direşîne, li tîrêjên dirêj yên dîmena dûjehê binihêrin:
Di vê panoyê de tevgerên gunehên mirinane yên ku ditevgerînin, em dibînin û her weha, wekî êdî em dibînin Bosh bi xuyang û dîmenên absurd û derasayî, bi hêza xeyalkirinê xwe gidandiye lûtkeya hunerê. Amûrên mûsîkê evîn û pevşabûnê; kêr kîrê zilaman; cêr quzê jinan; agir şer; hêk jî sihêra reş û îblîs sembolîze dike.
Darzilam bala we kişandiye. Laşê Dar-Zilam ji çelûyek qalikên hêkê pêk tê û li tenga laşê nazik û şikestînok çiqilên bi dirî yên qulker pêk hatiye. Li gor hinekan rûyê dar-zilam heye ku bikaribe bibe otoportreya Bosch.
Notayên ku li ser qûna jinikê hatine xêzkirin em wan dibînin ku paşê ew hatine bestekirin. Ew kesê ku bi vê detaya bêhempa hesiyaye jî xwendekareke Zanîngeha Xirîstiyanan ya Oklahomayê ya mûsîk û agahdariyên teknolojiyê ya, xwendekara bi navê Amelia ye. Wextê ku Amelia digel hevaleke xwe li ser vê tabloyê hûr dibe, yek ji karakteran jî bi tiliya xwe îşaret dike, notayên ku li ser qûnê hatiye nivîsîn dikeşifîne. Bi riya agahiyên ku di derheqê îlahiyên Gregoryan pê dizane pê de dere û wextê ku ruh dide notayan, straneke dûjehî derdikeve holê.
Sembolîzma Bosch tesîreke mezin li ser resamên surrealîstên 1920an kiriye. Di Bexçeyê Zewqên Dunyewî de, hêmayên surrealîst yên wekî ejdiyayên biteker, masiyên pîdar, îblîsên duzayendî, zilamên lastikî, zinarên jîndar, sewzeyên xerîb bi kar aniye û ji me re cihêwaziya cudahiya di navbera fekirin û dîtinê de, daye famkirin.
Rawirê hût ê serîçivîk ê ku zikê xwe bi laşên bêruh ên însanan ve têr dike.
Li gor çavkaniyan wateyên hin sembol û hêmayên tabloyên Bosch welê ne:
• Meşale: Agirê Dûjehê (yek jî di wê serdemê de nexweşiyeke derbasdar a ku li Hollandayê hebûye, Jehrîbûna Ergot)
• Afirindeyên Firok: Halüsinasyon
• Qalikên Mîdeyeyê: Xapandin
• Çivîkên Reş: Însanên Nebawer, Mirin
• Kêr: Tawan
• Mifte: Agahî
• Pirtûkên Devgirtî: Arodetî
• Kund: Hînbûn
• Guh: Paşgotinî
• Hêk: Seks
• Meywe: Hezên Zayendî
Gelek nivîskar, welê dibêjin di derheqê Bosch de, bi çêbûna Hawa guneh hatiye ser rûyê erdê, dinyayê. Parêzvanên vê fikrê, axlaqvanên di dema Bosch de bûne, tiştê ku zilam kişandine nava jiyaneke bi guneh û şehwetê jin bûne, di dawiya dawîn de “Cazîbeya Hawa” bûye sedem û bawerî bi vê yekê anîne û weha anîne zimên. Tabloyeke bêhempa ye, bi rastî jî meriv di kûrahiyê wê de wenda dibe. Heke tiştê ku hûn bixwazin li serê zêde bikin hebe, di şîroveyan de bi me re parve bikin.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/
Stefano Peccatori – Art Book Bosch
Hollandalı ressam Hieronymus Bosch‘un, olgunluk döneminde tamamladığı ‘Dünyevi Zevkler Bahçesi’ adlı tablo; bir orta panel ve üzerine kapanan iki yan panelden oluşmaktadır. Bu ünlü tablonun sol panelinde, Adem ile Havva’nın hayvanlar eşliğinde görüldüğü cennet tasvir edilir. Tablonun orta panelinde; pek çok çıplak figür, birbirinden farklı meyveler, kuşlarla birlikte dünyevi zevkler; sağ panelinde ise günahkarların cezalandırılışının gösterildiği cehennem resmedilmiştir.
Dış paneller kapatıldığında, rölyef (kabartma) üzerinde Tanrı’nın dünyayı yaratışı görülmektedir. Kapalı haldeyken dünyayı kristal bir küre olarak resmeden Bosch, dünyanın yaratılış esnasındaki halini yansıtmak istemiştir. Resmin sol üst köşesindeki figür dünyayı yaratmakta olan Tanrı’dır. Üst kısımda ise İncil’den bir alıntı olan “O konuştu ve oldu; O emretti ve durdu” cümlesi yazmaktadır.
Yan paneller açılıp iç kısım incelendiğinde birbirini kronolojik olarak takip ettiğine inanılan 3 ayrı sahne yer almaktadır.
İnsanlar, hayvanlar ve dünya iç içe geçmiş ve birbirine karışmış haldedir. 300’den fazla figür barındıran resimde hiçbir figür birbiriyle aynı tipte ve aynı hareketi yapar durumda değildir. Kendine özgün ve dinamiktir.
Sol pano baştan çıkarılma ya da cennetten kovulma konularını değil, Havva’nın yaratılışını ve Adem’e İsa kılığındaki Tanrı tarafından sunuluşunu anlatır. Tanrı, bir eliyle tuttuğu Havva‘yı, diğer tarafta uykusundan yeni uyanmış olan Adem‘e takdim etmekte; bir eliyle de birlikteliklerini kutsadığını işaret etmektedir. Havva’nın hemen arkasında duran tavşan doğurganlığı, Adem‘in arkasındaki ejderha ağacı ise sonsuz hayatı temsil etmektedir.
Orta panele gelirsek :
Orta panel incelendiğinde tablonun özünü bu kısmın oluşturduğu görülür. Tablonun “Dünyevi Zevkler Bahçesi” adı bu bölümden gelir. Orta panoda yer alan bahçeye olağandışı hayvanlar yerleştirilmiş ve hepsine anlamlar yüklenmiş, sembol olarak kullanılmışlardır. Gerçek ve hayal ürünü (Kuş kanatlarına sahip balık ve insan ellerine sahip kitap okuyan ördek ilginç yaratıklardan bazılarıdır.) bu yaratıkların arasında insanlar çifter şekildeki gruplar halinde, ilginç ve tutkulu bir biçimde sergilenmektedir.
Orta Çağ’ın hayvanlar alemi kitaplarından alınan hayvan figürleri arasındaki tek boynuzlu beyaz at insanlığın ilk günahtan önceki saflığını anlatırken, havuzun sağ tarafından yüzeye çıkan yaratıklar, sürüngenler dünyaya sızan kötülüğü; kara kurbağalar ise şeytanı simgeler. Karanlık bir suya sahip havuz içinde yer alan ölü balıklar ise günahı simgeler. Ortada yer alan yuvarlak gölette etrafı erkekler tarafından çevrilmiş yüzen kadınlar, tutkularını temsil eden hayvanlara binmişlerdir. Yani, sonu ve amacı olmayan bir yaşama dair de yansımalar denilebilir.
Sağ alt köşede resimdeki tek giysili figür olan adam görünür. Diğer figürlerden farklı olarak boğazına kadar kapalı giyinmiş olan bu adam figürü, diğer figürler gibi açık renkli saçlı değil, koyu kahverengi saçlıdır ve idealize olarak çizilmiş bir yüzü yoktur. Hemen önünde yere dirseğini koymuş, elinde bir elma tutan yeni tüylerle kaplı bir kadını işaret etmektedir. Bu figürün Havva olduğu söylenmektedir.
Cam küre, “Mutluluk, hemen kırılan bir cama benzer.” Flaman ata sözünden yola çıkarak yorumlanmıştır. Bazı sanat tarihçilerine göre orta panel yıkım ve çöküşten önceki geçici ve eğlendirici yozlaşmayı gösteren bir alegoridir.
Sanat tarihçileri orta paneli iki şekilde yorumluyorlar. İlk görüş, orta panelin cennetin dünya üzerinde bir devamı olduğu şeklindedir ki ben de bu görüşe daha yakınım. İkincisi ise, şehvet içindeki günahkar insanların cehennem azabından habersiz bir şekilde yozlaşarak yaşamasıdır.
Sağ pano, Cehennem sahnesidir. Bosch bu panoda, diğer panolarda çizdiği şehvete düşen ve sonsuz cehenneme sürüklenen günahkarları resmetmiştir. Dünyevi Zevkler Bahçesi panosunda kendilerini sergileyen insanların Cehennem resminde utanç içinde saklanmaya çalıştıklarını görürüz.
Panelin arka planında yanan şehirden yayılan uzun ışık huzmelerini gösteren cehennem manzarasına bakın:
Orta panodaki şehvet ortamı ve tasvir edilen insanları cezbeden güzellikler burada karanlık bir ortam içinde acı çeken insanlar ve mutasyona uğramış hayvanlara dönüşmüş, şehvet olgusu yerini utanma ve korkuya bırakmıştır.
Ağaç adam dikkatinizi çekmiştir. Ağaç-adamın gövdesi kırık bir yumurta kabuğundan oluşuyor ve kırılgan gövdeyi delen diken benzeri dallara sahip. Kimileri ağaç adamın yüzünün Bosch’un otoportesi olabileceğini söylüyor.
Bu panoda ölümcül günahları işleyenlerin cezalandırıldığını görüğümüz gibi aynı zamanda Bosch’un absürt görüntüler ve sıradışılığıyla hayal gücünün zirveye ulaştığını görüyoruz. Müzik aletleri aşkın ve şehvetin, bıçak erkek cinsel organının, testi kadın cinsel organının, yangın savaşın, yumurta ise şeytan ve kara büyüyü sembolize eder.
Kadının poposuna çizilmiş halde gördüğümüz notalar daha sonradan beste haline bile getirilmiştir. Bu eşsiz detayı fark eden kişi ise Oklahoma Hristiyan Üniversitesi’nde müzik ve bilgi teknolojileri bölümlerinde okuyan Amelia isimli bir öğrencidir. Amelia, bir arkadaşı ile birlikte tabloyu incelerken, karakterlerden birinin parmağıyla da gösterdiği gibi bir kişinin poposuna yazılmış notaları keşfeder. Gregoryen ilahilere dair bildiklerinden yola çıkan Amelia notaları gerçeğe dökünce de ortaya böyle bir cehennem melodisi çıkar:
Bosch’un simgeciliği 1920’lerin Sürrealist ressamları üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde tekerlekli ejderhalar, bacaklı balıklar, çift cinsiyetli şeytanlar, lastik adamlar, canlı kayalar, tuhaf sebzeler gibi sürrealist öğeler kullanmıştır ve bize bakmakla görmek arasındaki farkı bir kez daha göstermiştir.
Kaynaklara göre Bosch’un tablosundaki bazı semboller ve anlamları:
• Meşaleler: Cehennem ateşi (Bir de o dönem Hollanda’da çok görülen ateşli bir hastalık: Ergot zehirlenmesi)
• Uçan Yaratıklar: Halüsinasyonlar
• Midye Kabukları : Aldatma
• Siyah Kuşlar : İnanmayan insanlar, ölüm
• Bıçak: Ceza
• Anahtarlar : Bilgi
• Kapalı Kitaplar : Aptallık
• Baykuş : Öğrenmek
• Kulaklar : Dedikodu
• Yumurta : Seks
• Meyveler: Cinsel hazlar
Birçok yazar Bosch’un günahın Havva’nın yaratılışı aracılığıyla dünyaya geldiğini anlattığını savunuyor. Bu fikrin savunucuları, Bosch’un dönemindeki ahlakçıların, erkekleri şehvetli ve günah dolu bir yaşama çeken şeyin kadınlar, nihayetinde “Havva’nın cazibesi” olduğuna inandıklarını söylüyorlar. İnanılmaz bir tablo, insan içerisinde adeta kayboluyor. Eklemek istedikleriniz varsa lütfen yorumlarda paylaşınız.
Dîsa dîsa dîsa supppppperrr ee 🤩
Adam tablo çizmemiş bildigin Ayet yazmış süper efsane yani
Tablonun içinde kayboldum. Ben incelemeye gidiyorum.
Havvanin adem-i baştan çıkarma gibi bir durumu söz konusu degil çünkü islam inancında çoğu alim Havvanin ademin kaburga kemiğinden yaratıldığını söyler. Ki ben bu görüşü asla savunan biri değilim. Nedenleri uzun:) Ama cidden tablo tablo olmuş yani bu kadar şeyi boyayla kağıda dökmek beceri ister akıl ister. Sizinde emeğinize sağlık az iş çıkarmamışsınız helâl olsun..
Nivîseke tije baldarî û estetîk e. Ji bo kûrbûna mijarê mînak ji tablo yan resaman bidî, dê xweştir bibe. Berawirdkirinê bi resaman û tabloyên ku li ser heman mijarê sekinîne, jê kêm maye. Tiştê ku neketibûn ber çavên min, ev car xuya kirin. Spas.
Min bi xwendina vê nivîsê û lêgerîna vê tabloya egzotîk dest bi rojê kir. Destxweşîya te dikim ku ev pace li ber me vekir û li galerîya Bosch gerandin. Bosch bi vê tabloyê efsûneke bêhemta afirandîye. Mirov matmayî û metel dimîne.
Yine müthişşşş olmuş müthişşşş
Yazılarınızı takip etmek alışkanlık haline geldi, kültürlenmemize katkıda bulunduğunuz için teşekkürler. Özellikle salt bilgi dışında, bütünselliği bozmayan yorumlarınızı okumak benim için ayrı keyif verici. Sanki yorumlarınızda sürekli bana ait bir şeyler arıyor gibi hissediyorum. Ellerinize ve emeklerinize sağlık.
[…] rojên borî me behsa trîptîka navdar a Hieronymus Bosch (The Garden of Earthly Delights) û roja qiyametê kiribû û em bûbûn şahidê şeyasesandina dûjehê. Ez ê îro ji we […]
Bi’ an korkasım geldi 🙂