Cejna Pîrebokan
31ê Cotmehê cejna Halloweenê yanî Cejna Pîrebokan e. Li rojavayê cîhanê bi awayekî baldar ev roj tê pîrozkirin. Kevneşopîya ji serdema paganîzmê mayî, tê domandin. Bi giştî zarok kostûmên tirsnak li xwe dikin, mal bi mal digerin, şekir û xercaneyê didin hev. Mîna ku dengê dilan hat guhê min: Bi xwedê ev li cem me jî hebû! Lê ya wan tenê ne ev e! Di pîrozbahîyên Cejna Pîrebokan de kundir di sûretê rûyê mirovên tirsnak de tên qewartin û ronîkirin, baloyên maskeyî tên lidarxistin, serdana malên bi perî tê kirin.
Cîhana Anglosakson vê rojê wek Halloween (All Hallow’s Eve – Roja qudsîyan) bi nav dike. Îcar ya ecêb çawa qudsîbûn, guneh, perîyên keç û jinên sipehî yên çîrokî û pîrebok di heman mîhrîcanê de li hev dicivin! Û kundir çi eleqe! De ka em li xwe vegerin: Dewsa pîrebokan li cem me çawa ye?
Gundê me gundekî asê û bilind e. Hê jî wisa ye! Keliheke dîrokî lê heye. Û ya herî giring tev şikeft e. Jixwe wateya peyva zivingê bi xwe şikeft e. Di zaroktîya xwe de min gelek behsa pîrebokan dibihîst. Mîna ku di şikeftan yan jî xirbehan de bûn. Dema dengê lêdana tenekeyekê mîna daholê ji dûr ve dihat, digotin daweta pîrebokan e. Carinan jî dihat gotin ku yek di xirbehekî de li pîrebokekê rast hatîye ku serê xwe dişûşt. Yekî yek girtiye. Yek bi yekê re zewiciye û filan û bêvan…
Pîrebok cin bûn, yan ji cinan cuda bûn, nayê bîra min. Lê di hişê min de wek jinên ciwan û delal û nîvtazî mane. Nizanim çima! Dibe ku têkiliya Pîrebokan bi Leannán Sídheyê re hebe. Ew jî jina efsûnî ji cûreyê cinan e ku dibe îlhama şairan. Mijara Pîrebokan ne wek cejn û mîhrîcan, lê wek vegotin di nav me Kurdan de cîyekî xwe yê taybet heye. Gelek caran ji bo tirsandina zarokan hatîye bikaranîn. Na! Gurê Manco tiştekî din e.
Hevalên ku li ser tora civakî ji min re nivîsîn, mijar û zanîn xweştir kirin. Pîrkên hinekan ji wan re behsa ecacok û daweta pîrebokan kirine û mîna ku dê wan birevînin zarok tirsandine. Hevalekê vegotina pîrebok zarokên çil rojî dikujin, şibihand mîtolojîya Lîlîthê ku bi min baldar e.
Xuya ye ku li cem me Kurdan pîrebok ne pîrejin in. Li hinek deveran keçên delal û porxelek şibandine pîrebokan. Di vegotinan de pîrebok bi giştî li kavilan dijîn, porê wan pir û gijik e ku rûyê wan jê nayê xuya. Pêsîrên wan tazî ne, rûyê wan li alîyekî pîyê wan li alîyê din dinêre. Pêştemaleke reş yan jî sor girêdidin, sir û razan, cîyê xezîneyan dizanin. Şevên zivistanê bêtir tên nava gundan, dikevin axur û kadînan. Serê Nîsanê zêdetir li ber çeman in. Tenê li gundê kevn û yên bi şikeft dijîn. Ji hesin û derzîyan ditirsin.
Li hinek deveran tiştekî hesinî dixin bin balgehên pitikan, jin derzîyan dixin kofîyên xwe. Heger mirovek bikare derzîyekê di pêsîra wan rake, dikare bibe xwedîyê wan. Ew bi xwe nikarin wê derzîyê ji canê xwe hilkin, encex dikarin zarokan bixapînin û bi wan bidin rakirin û azad bibin. Li ser roj û mehên wan yên pîroz jî vegotin hene.
Gelek navên Pîrebokan hene mîna pîrebotk, pîreboşk, ecacok, pîrhevok, cazû, pîrelk, pîresêr û hwd.
Tabloya Luîs Rîcardo Falero ya di 1887an de çêkiriye, rêwîtîya pîrebokan ya ji bo civîna Sabbathê teswîr dike, gelek balkêş e. Li gor bawerîyan, ev civîn salê carekê di serokatîya şeytên de nîvê şevê pêk tê.
Baş e nizanim vê nivîsa ku perîyên delal, Lîlîth, Leannan Sîdhe, Pîrebokên me Kurdan, Mephisto û kundir tev li bin guhê hev ketin çawa bi dawî bînim! Lê min got belkî derîyekî tirsnak li lîteratura me Kurdî vekim û hew. Bila keşe ewqasî jî netirsin! Bimînin di nav kelecanê de.
Dest xweş mamoste👏🏻 We navber a derîyek biçûkre çîyayên mezin xistîne mal de😄 ji xwe fonksiyon a mîta jî ev e.
Têkarîyek biçûk; cin herdem weke rûhaniyat tê bikaranîn lê adetên qedîmî de weke kû tevahîya tiştê zû bizû neyî dîtin yan jî tiştê weşartî(weke Ereb dibêjin, CENneh yanî bexçe/dehl a veşarti) hatiye bikaranîn.
Gelek spas kek Heme Şîrîn.
Rastî ev mijarek gelek balkêş e û kêm hatîye nivîsîn. Xwezî hemî hevalan dîtin û bihîstinên xwe li vir wek şîrove binivîsanda, ji bo bibûya arşîvek. Silav û spas.
Yên ku ji Cizîrê ne, dizanin çîrokeke ku tê behskirin heye. Debheyekî ku di deryeçayê de dijîbûye heye, bi zilamekî dişibiyaye, û navê wî mêrê avê ( mêrê ooovê 😄) lêkirine. Pir nedikarîbûye ji avê bi dûr keve û herkes ji wî tirsiyayî bûye, saw bi ser herkesî xistiye. Heye ku ji bo kes nekeve avê û sobarî bike ye, lê belê li gor rîwayetê gelek kesan ewî dîtiye. Hetta kalikê min ê rehmetî behs dikir ku wî jî dîtiye. 🙂
Dayika min behs dikir. Digot li gund carekê di xirbeyekî de li pîrebokekê rast hatim. Serê xwe dişûşt.
PÎREBOŞK/PÎREBOK
Roja çarşemé roja berava waye…li çak û kavlén derdora gunda dijîn….ruyén wa ji porve ne xwîyaye,berén pîyén wa li paş e,çavén wa li pişta serén wa ye,pésîrén wa li dervane péşmaleke reş an jî sor li bervaye,gelek sır û raza zanin,çîyé xizîne,gencineya zanin,jî hasin di tirsin,jî bu pitik ne tirsîn derzî,filtek yanjî amurekî hasin di xistin bin balgîyén wa yanjî gezek nan,pîrekén kurda beré derzî dixistin kevya kumé kofya xwe,kesî bı xwaze pîreboka bıxe bin xîzmeta xwe derzîyeké di çîçikén wade diçikîne/radke,pîreboşk/pîrebok dibin xûlam û xizmetkarén wa kesan,tené pîrek(jinka mérkirî û xwedî zarûk yan jî pîrik) dikarin wa dîl bigrin…çarşem û semt rojén wayî pîrozin…şevén çile tén nava gunda xwe li axo û kadîna digrin,çîrya péşî û çîrya paşî, kanûna péşîn û kanûna paşîn mehén wayî pîrozin ,seré nîsané ji gunda dikişin ber ça û rubarén newala,tené li gûndé kevn yan jî gundé lé şikeft hebin dijîn ….baweryeke wusa hebû di zarokiya mede.. Herem Élih
Te em birin zarokatiyê, xeyal meyal tê bîra min, diya min digot, keçeke pîrebok hatiye gundê me, yekî ew pêgirtiye û şûjin xistiye ber pêsîra wê da nevere. Bi rojan wekî însanekê li cem mêrik maye, her tişt kirine, bûne wekî jin û mêr.. rojek ji rojan pîrebokê, ji mêvaneke xwe re gotiye vê şûjina ber pêsîra min bişeqitîne min diêşîne, mêvanê şûjin çerr kaş kiriye, jina têrbejnbilind, sîngsêv û endamxweş ji holê wenda bûye. Çûye nav qewmê xwe. Pê hesiyane ku ew pîrebok vegeriyaye, hatiye, hingê serkêşê wan ew daye serjêkirin û xwîna wê bûye wekî golekê.
Gava em jî piçûk bûn pîrkên me digotin, ecacok daweta pîreboka ne, xwe nêzîkê wan nekin ew ê we birevînin.
Lilith jî zarokên ku nû ji soya Adem û Hewayê çêdibûn dikuşt.
dibe ku bingeha tirsa pîrkên me yî, li hemberî pîreboka ya kuştina zarokên çil rojî ev be
Sehet xweş mamoste. Nivîseke têr û tijîbu. Bila dawîya nivîsê jî jîmere bi mîne. Rastî ez kelecanbum:))
Mîna cejin na me bi wan ditirsandin . Êvaran gava ceryan diçû digotin aha welle pîrebok hat razê razê razê. Me jî ji tirsa çavên xwe hişk digirt û nêzikî bişûnde ji tirsa wan em di xew re diçûn:) çi rojên xweş bûn.;)
Dema min li navçeya Bedlîsê Hîzanê mamostetî dikir, li wira xwendekarên min giş ji gundan dihatin û gelekên wan hîn bajar nedîtibûn mixabin. Lê ji bo rojhilatnasekî ev tiştekî efsûnî bû. Lewma hişê xwendekarên min nehatibû bişaftin. Min hînî kurdî nedikir, jixwe dizanîbûn, heta gelek tişt ez ji wan hîn dibûm. Mesela, behsa ewkê bû, cin-min, Halloweenê lewra Cejna Pîrebokan… Li wira min “Kafirko” bihîste ku min li ti derê tiştekî wilo nebihîstibû. Ev tişta hanê yekser Halloween bû. Min ji çend hebên wir ên gihîştî jî pirsî pesend kirin ku Cejna Pîrebokan e. Bi min, ihtimaleke mezin ji ermeniyên wira hatiye ku li her gundekî teqez dêreke xirbe ya ermeniyan hebû. Wekî din, di nava mislimanên kurd de ji xeynî vê pêwendiyê, pêwenidyeke din hebû ku kafir ango ermenî pê dikuştin. Şahiya vê bi agir çê dibû, Li deşt û çiyayan dihate lidarxistin û kurdên wê derê cilên ecêb li xwe dikirin û li dora agir dilîstin. Ev kevneşopî li gundê wan deran hîn jî heye. Min hew qas vekolîn kir, min tiştekî wilo li ti çavkaniyê nebihîste mixabin. Adarok jî hebû, bila ew jî bimîne 😉
Li Agiriyê jî ev çîrok heye. Wexta ku em zarbûn zêde diçûn li ber keraxê Çemê Mûradê diketin avê diya min ji me re digot “bi tena serê xwe nekevin avê Mêrê avê di nav avê de heye dê we bikişîne binê avê bibe”. Gelek meselokên wisa hebún
Mînak elk, rotê (reşê) şevê, meyrema, çivîka xapxapok, gornepişîk, meçêtir û hin whd…..
Di zarokitiyamede em bi çîrokê piraboka di tirsandin. Go em di ber şikeftekêde yan jiber goristanê derbasdubun bi tirs me bazdida.
Pîrabok ji sîra, pivaza ji rîxê sevêl hesnedkirin. Lomê bi devê xaniyade baqek sir-u pivaz di daleqandin.
Ferhadê Mihemed
Gelek spas Kek Ferhad. Lê ez dibêjim ew “Singsêv”bûn zêdekirina te ye 🙂
Ji bo Mehmet Emin Çirik
Keko ev agahîyên te parvekirin gelek giring in. Yekem car e mijara Pîrebokan mîna Halloweenê dibihîzim. Lewra ev anekdotek gelek hêja ye. Spasdar im, her hebî.
Meseleya MÊRÊ OOVÊ yekem car e ji Salomé dibihîzim. Ecêb e ku Kurdên me ew keça delal ya avê kirine mêr û em ji soberîyê sar kirine 😄
Yanî wek kek Firat Sayan gotî, li Agirîyê mêr be jî, ji kerema xwe bila li Cizîrê bibe Şahmeran û mîna Muse yên mîtolojîyan pêşwazîya me bike :))
Nivîs gelek xweș bû. Bi zanîna malperê kêfxweștor bûm… Spas
Teqrîben 250-300 sal berê li gundê Cizîra Botan li Finik çîrokek balkêş a pîrebok pêk hatiye. Li gundê Finik şikeftek heye û carcaran gundî diçin ji nav şikeftê ji kehniyê avê tînin. Demekê êdî gundiyên ku diçin avê venagerin. Li ser vê yekê gundî li hev dicivin û mêrxastirîn û wêrektirîn ê gund Hiseynê Hesen xencera xwe dide ber xwe û dikeve nav şikeftê. Demeke dirêj Hiseynê Hesen dimeşê û di kurahiya şikeftê de ji nişka ve yek piştê ve xwe diavêje ser Hiseynê Hesen û bi destê xwe wê dipêçe. Hiseynê Hesen jî wek refleksekê carekê de dest diavêje xencera xwe tanişta wê kesê re dike. Piştî ku ew kes bi derba xencera birîndar dibe Hiseynê Hesen xwe jê rizgar dike û wê diavêje erdê. Hiseynê Hesen dibîne ku pîrejinek e. Pirça wê û çiçikên wê ewqas dirêjin ku digihîjin û pîrejin tazî ye. Pîrejin ji Hiseynê Hesen re dibêje “min bibexşîne, min berde. Heke tû min berdî ez soz didim heta ku li Finik kuç ser kuçiye ez careke din dernekevim û xwe nîşa xelkê nekim.” Li ser vê yekê jî Hiseynê Hesen wê berdide û vedigere gund. Dema ku Hiseynê Hesen ji gundiya re teswîrê wê pîrejinê dike wê wek Pîrebûk bi nav dike.
Ewçend ku we behs kir niha hate bîra min jî.. Dapîra min, pîrika gund bûye, diya wê jî her weha. Rojek ji rojan wê behs dikir ku diya wê çûye alîkariya zarokanîna cin û periyan. Li gor gotina wê, ew -cin- hatine û gotine divê tu bi me re werî, da ku tu aliyê jina bi hemil bikî ku zarok biwelide. Eger ku zarok lawik be em dê zêr bexşê te bikin, gotine. Berê, serdemekê li Cizîrê çarşev ji hêla dewletê ve hatiye qedexekirin. Pêşgîr li serê xwe rapêçaye û çûye. Piştî zarokwelidandinê dîtine ku yê hatiye dinê, lawik e, ji wê re gotine pêşa dawa xwe veke, paşê piştiyek qaşikê pîvazê xistinê. Paşê ji wir derketiye û ber bi malê ve çûye, hingê li ser riya malê dawa xwe vekiriye û lê mêze kiriye ku ev çi ne, paşê daweşandiye, mêze kiriye ku, yek du lib qaşik pê ve daliqiyayî mane. Bi pey gihiştina mal, dîsa lê mêze kiriye ku du lib zêr bi dawa wê ve hêl dibine. Gelo sedema qedexekirina qaşikşewitandina pîvazan ne ji ber vê yekê be?
Biçûkanîya mejî bi Van çîrokên pîreboka derbas bû, lê li gorî kû qal dikirin hemû pîrebokên gundê me bi tevahî ê qencbun:) û tistekî qomîk î din jî heye ew pîrebokê gubdê me hemû jin bûn û dilê xwe dixistin gundîyê me, li gund zilamê kû nema dixwast ku bi jina xwere hawakî(Bimane) bike li gund navê wî derdiket digotin pîreboka dil xiatiyê:)
Pîrebok li gundê me ji ber kû milûkê xwedê dihatin hesibandin ji wan re carna jî me digot “Ê ji me çêtir” ija henek û galgal jî li alîkî nava me diqetîye ji pîrebok a, min nizanibû ku pîrebok cin’nin:) kengî min bihîst kû cin û pîrebok yek tistin ez nema tirsîyam, lê ez pirî li benda pîrebokekê mam li gund kû were dilê xwe di min xe lê nehat û ez jî hatim stenbol ê 😌 dil û destê we saxbit kû we min Bir zarokantîya min û şevbaş🌼
Keko Necat, bêguman memik çavkaniya jiyanê ye her texlîd lihevanîna xweşkirinê dikare lê bête ferzkirin, bêguman tu mafdar î :))
ez ji gundê Ewîna me. navê malbata min bi navê mala Hemo Dîno tê zanîn. Ji bo ku dibêjin rojekê kalê kalê min pîrebokek dîtiye û xwe tazî kiriye di nav gundê me geriyaye. ketiye nav daristaneke û dîsa tu kes wî nedîtiye 🙂
Xalê min jî digot gava ez xort bûm min pîrebokek xweşik bi şujinê kiribû xulama xwe. Îjar digot me teşteyek hevîr didanî ber keçik bo ku nan çêbike lê destê keçik ewqas bi bereket bû ku hevîr xelas nedibû û ji bo hemû gund nan derdixist ji tenê teştekê 🙂 digot navê wê jî newzet bû 🙂 lê got rojekê bi xweşikbûna xwe kesek xapandiye û revîyaye. çîrok pir in yaw 🙂 kêfa min pir ji vê mijarê tê lê hinekî jî ditirsim ahahah :))
Şevbihêrkên li dîwana te mîtolojîk û efsûnî ne. Çêja wan taybet e. Gelek spas bo mazûbanîya te Salomé xan 🌈💜
Li ba me tê gotin ku qaşikên pîvazan nayên şewitandin, guneh e :)))