Daristana Aristotales a Pîroz û Perîpatetîk
Aristotales, ji bo ku bi şagirtên xwe re di heman katê de hem dersên jîmnastîka hiş hem jî dersên jîmnastîka laş pêk bîne, di sivderên fireh ên xwendegehê re bi xwendeyên xwe re dimeşiya, her weha Ekola Perîpatetîk ava kir û pêş ve anî. Li gor ferhenga Nîşanyan: Peripatetique bi fransî ji van çavkaniyan hatiye der “1. Lihevgerîn, gerok, 2. Ew kesê ku endamê ekola felsefî yê Aristotales in”. Ev peyv ji Yewnaniya Kevnare patéō πατέω ji lêkera “meşê” peri+pêşqertafî pêk hatiye.
Aristotales, li hember Akademiya Platon B.Z 335î de li Atînayê xwendegeha xwe, Lykeionê ava dike. Ev der, perwerdehiyeke zanistî û felsefî bi awayekî çak û astbilind pêşkêş dike. Sazûmaneke taybet ya ku ji hêla dewletê nedihat avakirin û nedihat fînansekirin, bû. Lykeiona a ku dihat wateya “Daristana Pîroz” di heman katê de yek ji navên Xwedawend Apollon bû û dihat wateya “parêzvanê ji guran”.
Aristotle’s Lyceum in Athens
Lykeion; wekî lîseya pêşîn tê pejirandin. Her weha kok û biniya “Lîseya” îroyîn e jî. Ev nav, paşê derbasî gelek zimanên din bûye û bûye navê dibistana dibistana navîtayî. (Di Alemanî de lyzeum, di Fransizî de Lycee û di tirkî de jî Lise.) Sedemê hilbijartina Aristotales a li ser vî navî dikare bi du texlîtî were ravekirin: yê pêşîn, dikare wekî vehesîneke ji bo pîrozweriya daristanê ya ji bo hînbûn û fêrbûna zanînê, yê duwemîn jî neperwerdebûyinê, nezanînê wekî tiştekî xetere bi nav bike, welê bide nîşandan (bi gurekî bişibîne), aliyê Apollonê “ji guran parastin” wekî metaforekî dikare bi kar bîne.
Lykeion, cihekî, riya gerê ya binavûdeng a antîkîteyê ya ku ji herdu hêlan ─çep û rast─ ve bi daran dorlêpêçayî bû. Di demên bi dû vê serdemê re dest pê kir û dersên xwe li vir pêk anî. Lewma jî ev têgiha felsefeyê jî welê ava bû û ev ekol bi navê Perîpatetîk (yên meşê dikin) ve hatin naskirin. Aristotales, dizanîbû ku, meş yek ji çalakiyên herî kevnare û bingehîn yên însaniyetê bû, lewma jî têkiliya wê ya bi azadî, hizirîna felsefî û medîtasyon; têkiliya di navbera hiş û beden de dê hêzdartir bike û her weha dê rê û deriyên bicihkirin û keşifan veke. Ji bo alîkariyê li peyivîn û hizirîna xwendeyên xwe bike, meşeke rûtîn a kûr û sehekî tanî pê.
Raffaello Sanzio, Scuola di Atene
Ez bawer im, Raffaello Sanzio ketiye bin bandora vê yekê û di freska xwe ya navdar a bi navê “Xwendegeha Atînayê” de, heçku Aristotales bi Platon re dipeyive, resimandiye. Zilamekî ku tiliya wî ya beranîkê li pêş, bi gavên jixwebawer dimeşe. Mijarên dersên perwerdehiya astbilind a di vê xwendegehê de, mijarên wekî, metafizîk, mantiq û fizîk bûn. Lewma jî ji bo ku ev mijarên kûr ên razber bêne fahmkirin, asteke bilind a zanînê jê re diviya. Ew dersên ku hînbûna wan ji hêla herkesî ve dikarîbû bi hêsanî bihata fahmkirin, dersên wekî, retorîk, siyaset û ekonomî bû. Ev dersên ha şênber û agahiyên wan ji şênberiyê pêk dihatin. Di civaka hemdem de li gor serdemên berê ji tevgerandinê, hereketkirinê û berxwederiya kesî ya fizîkî pir hindik sûd tê wergeritin. Lê, gelekî feylesof û kesên ku di warê hizrê de dixebitin, didin nîşandan ku masûlkeyên qerqûdeyê û mêjî tesîrê li ser hevûdu çêdikin.
Friedrich Nietzsche welê gotiye “Ew hizrên xurttirîn tev di wextê meşê de hatine pê.” Jean Jacques Rousseau, di berhema xwe ya navdar a bi navê Îtîraf de welê dide zanîn; meşandin tiştekî weha ye ku ew hizran dide hereketkirin û zîndekirin û dom kiriye; livandina mêjî girêdayî, livandina lingan e. Henry David Thoreau jî weha tîne ziman “Kêliya ku lingên min dilivin, hizrên min dest bi herikandinê dikin.” Pierre Gassendi li hember têgiha navdar a Descartes a ku wî kiribû rêbaz “Ez difikirim, naxwe ez heme.” ev têgih aniye pê “Ez dimeşim, naxwe ez heme.” (bi Latînî: cogito ergo sum). Ew welê diferzîne ku mêjî û beden nikare ji hevûdu bê veqetîn.
Ya rast masûlkeya qerqûdeyê, ji hêla feylesofan ve wekî riya xweşlêfikirînê, riya bidestxistina fikrên nû û riya herî bandordar a aktîfkirina kirinên mêjî hatiye dîtin.
Divê herçend ji dest bê meriv hewçend hindik rûne; ew hizra ku meriv wextê ku ayam xweş be û bimeşe neyête pê û her weha masûlke jî tevlibûna vê şahiyê nebe, divê meriv baweriyê bi bi wê hizrê neyine. Çav û kaniya pêşdaraziyê rovî ne. Mîna ku berê jî min anîbû ziman “Ew zulima ku meriv li Ruhê Pîroz dike, nelivandin e.” Friedrich Nietzsche, Ecce Homo.
Meş her tim fetlonekeke weha ye ku piştgiriyê dide însên ku ew bikaribe di nav xwe de were heyvan. Beden xwe bi rîtima xwe digihîne û hiş, hingê xwe azad, ango guncan hîs dike. Bi meşê, fikrê nasnamayê ji xwe, yekê din bûyin, meriv ji xwesteka xwedannav û çîrokekê direve. Wextê dimeşî difikirî, wextê difikirî dimeşî; paşê jî meriv nivîsandinê bîne-daxîne kurtebêhnvendanê, ev yek bûye tercîha gelekî feylesofan.
Heke di vê serdema îroyîn de ekoleke ku bi Perîpatetîk bişibiya ava bûbûya yan jî rûtîna meşê pêk bianiya we dê bixwesta ev kî bûya?
Aristoteles’in Kutsal Ormanı ve Peripatetikler
Aristoteles, öğrencilerine zihin jimnastiğiyle beden jimnastiğini aynı anda yaptırmak amacıyla derslerini okulunun geniş revakları arasında yürüyerek veriyordu ve öğrencileriyle birlikte “Peripatetik Ekol”ü geliştirdi. Nişanyan Sözlük’e göre: Fransızca peripatetique “1. dolanan, seyyar, 2. Aristoteles’in felsefi ekolüne mensup” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük, Eski Yunanca patéō πατέω “yürümek” fiilinden peri+ ön ekiyle türetilmiştir.
Aristoteles, Platon’un Akademia’sına rakip olarak MÖ 335’te Atina’da kendi okulu Lykeion’u kurdu. Burası, yüksek düzeyde bilimsel ve felsefi eğitim sunan, devlet tarafından düzenlenmeyen veya finanse edilmeyen özel bir kurumdu. “Kutsal orman” anlamına gelen Lykeion aynı zamanda Tanrı Apollon’un sıfatlarından biriydi ve “kurtlardan koruyan” anlamına geliyordu. Lykeion; Bilinen ilk lise olarak kabul edildiği gibi bugünkü “Lise” kelimesinin de atasıdır. Bu ad, daha sonra birçok dile geçerek orta öğretime verilen isim olmuştur. (Almanca’ da lyzeum, Fransızca’da lycee ve Türkçe’de lise.)
Aristoteles’in bu adı seçmesi iki şekilde açıklanabilir: İlk olarak, kutsal orman anlamından yola çıkarak kutsal bir şey olan bilginin öğretileceğine gönderme yapması olabilir, ikinci olarak ise eğitimsizliği, bilgisizliği tehlikeli olarak görüp (bir kurda benzeterek), Apollon’un “kurtlardan koruyan” sıfatını metafor olarak kullanması olabilir.
Lykeion, sağlı sollu ağaçlar dikilmiş ara yolları ile antikitenin popüler gezinti yeriydi. Daha sonraki tarihlerde, Aristoteles derslerini burada vermeye başladı ve bu yüzden kurduğu felsefe ekolü Peripatetik (Yürüyüş Yapanlar) adıyla tanındı. Aristoteles, insanlığın en eski ve en temel aktivitelerinden biri olan yürümenin, özgürlük, felsefi düşünce ve meditasyon ile bağlantısını, zihin ve beden arasındaki bağı güçlendirdiğini ve düşünsel keşiflerin kapılarını açtığını biliyordu. Öğrencilerinin konuşmalarına ve düşünmelerine yardımcı olmak için derin ve sezgisel bir yürüyüş rutini gerçekleştiriyordu. Sanırım bundan esinlenerek de Raffaello Sanzio “Atina Okulu” isimli meşhur freskinde Aristoteles’in Platon’la yürürken konuşur halde resmetmiştir. İşaret parmağı önde, emin adımlarla dimdik yürüyen bir adam.
Bu okuldaki eğitimde ileri düzeydeki derslerin konuları, metafizik, mantık ve fizik gibi soyut ve anlaşılması büyük bilgi birikimi gerektiren konulardı; herkesin zihnine hitap eden derslerse retorik, siyaset ve ekonomi gibi daha somut bilgilerle örülü konulardan ibaretti.
Çağdaş toplumda hareketlilikten, bireysel fiziksel dirençten eskisine göre çok az yararlanılmaktadır. Fakat birçok düşünür iskelet kası hareketi ile beynin etkileşim halinde olduğunu açıkça dile getirmiştir. Friedrich Nietzsche; “gerçekten büyük tüm düşünceler yürürken tasarlanmıştır” der. Jean Jacques Rousseau, İtiraflar’da, yürümenin düşünceleri harekete geçiren ve canlandıran bir şey olduğunu öne sürerek zihninin hareketinin bacaklarının hareketine bağlı olduğunu belirtmiştir. Henry David Thoreau; “Bacaklarım hareket etmeye başladığı an, düşüncelerim akmaya başlıyor.” der. Descartes’in “ Düşünüyorum, öyleyse varım.” (Latince: cogito ergo sum) meșhur söylemine cevap olarak Pierre Gassendi’ nin ortaya koyduğu “Yürüyorum, öyleyse varım.” (Latince: ambulo, ergo sum) zihin ve bedenin birbirinden ayrılamaz olduğunu varsaymaktadır. Açıkçası iskelet kası hareketi, filozoflar tarafından berrak düşünmenin, yeni fikirler bulmanın ve zihinsel işlemleri aktive etmenin etkili bir yolu olarak görülmüştür.
Mümkün mertebe az oturmalı; açık havada yürürken doğmayan, şenliğine kasların da katılmadığı hiçbir düşünceye güvenmemeli. Ônyargıların hepsi bağırsaklardan gelir. Daha evvel de söylediğim gibi, Kutsal Tın’e karşı işlenen esas günah yerinden kıpırdamamaktır.” Friedrich Nietzsche, Ecce Homo
Yürüyüş çoğu zaman insanın kendi içinde yoğunlaşmasını sağlayan bir dönemeçtir. Beden kendi ritmine kavuşur ve zihin kendini özgür, yani müsait hisseder. Yürüyerek, kimlik fikrinin kendisinden, biri olma, bir isim ve hikayeye sahip olma isteğinden kaçarsınız. Yürürken düşünmek, düşünürken yürümek; sonra da yazmayı kısa bir mola anına indirgemek birçok filozofun tercihi olmuştur.
Günümüzde biri Peripatetik Ekol benzeri bir okul ya da yürüyüş rutini gerçekleştirseydi bu kim olsun isterdiniz?
Xoce te xweş gotiye, sihheta te xweş be. 🌿
Okurken yazılarını özlediğimi fark ettim. Emeğine sağlık. Kim olsun kısmına da aklıma biri gelirse yazarım:))
Dest xweş ❣
Bende bir öğretici olarak böyle öğrenci istiyorum, yanımda, benimle birlikte gezerek, birlikte şaşırarak öğrenen öğrenci istiyorum:)) Güzel yazı.. Kalemine sağlık..
Min di metroyê de, ango di vê xopana Stenbolê de betilandina min çû. 😇
Ben de hep yürüyerek ders çalışır ve bir kitabın anlamadığım bir yeri olduğunda evde yürüyerek okurum; yine bir b.k anlamam o ayrı mevzu. Ama bu davranışla Aristoteles gibi filozofla -bu kadar saçma yoldan da olsa- ortak bir bağımın olduğunu görmekten mutlu oldum. Gönül isterdi ki ortak paydamız “zekâ” olsun tabi ama, vermeyince Apollon neylesin Mahmut? Ayrıca bu davranışım Aristoteles ile genetik bağımın olduğunun apaçık kanıtı olabilir bence. Felsefeye de seyyitlik gelsin acil. Dedem Aristoteles çıkmış. Felsefe yapamıyorum diye bu hakkımın gaspedilmesine izin veremem. Alfabe değişti; bir gecede “diş fırçalamak orucu bozar mı?” derken bulduk kendimizi. Yoksa felsefenin alası bizdeydi. Daha geçen gün tavuktan yumurta çıkardım.