Santa Muerte û Deq
Carinan, hêmaya mirinê, dikeve dewsa ruhistîn tê da ku ruh bi xwe re bibe, carinan pasevanê binê erdê, carinan spêleyeke bêrû, carinan deqa li ser mil? Îro ez rastî hevalekî xwe yê ku wextekê em pevre diçûn kursa Spanyolî hatim. Seranserê milê xwe bi deqa Santa Muerte neqişandibû. Her weha hizrine têvel dor li min pêçan…
Em dikarin ji bo deqê bibêjin ku ew modîfîkasyoneke laşî ya di dem û serdemên cihê cihê yê ji bo armancine têvel ên ku xwe pêgihandinê ye (jixwe di çand û kultira me de jî heye: Deq). Heçî kesine gelek caran ji bo armanca xemlê; semolên ku li ser çerm ên ku tên vedan û kolan û paşê xemilandinê ji bo xwejêparastina bela û bêtaran, siûd û tecel, xwebûn, reh, kok û binyat, parastina tenduristiyê, dermankirina birînan û hwd. Serqiseyê, di sedsala 18. de deq, cezaya xuyanga ji bo sûcdaran jihevûducihêkirinê bû, di dawiya sedsala 19. de jinên deqkirî di sîrkan de dihatin pêşandin. Di rojên bihûrî de min nivîseke li ser Mûmyaya Prensesa Sîbîryayê ya 2500 salî ya ku li ser deqên wê bû xwendibû.
Di nava dînamîkên di nava civaka rojane ya îroyîn de deq; di nava rehendên wekî, çîn, zayendiya civakî, pîşeyatî rehendên nû ava kiriye, hilberiye û bûye endamê kultira populer. Ez jineke wekî ku piraniya laşê wê ku bi deqan ve hatiye xemilîn, dixwazim li vir, spoteke gelemper bidim: Deq, wekî ruhê însên xwe biderîne, mîna ku berpaşkî sîtavê bide. Xuyakirina deqî ya di nava kultira populer de û dubarebûyina wê dikare bêhna însên bixeniqîne lê belê, xwedanbûyina laşekî deqî, hê jî di nava jiyana me ya rojane de tê wateya hedefbûyina yê din û berteka civakiyê. Ez temenî dikim ku ev bîrbirin û pêşdarazî bête guherîn û êdî hêdî hêdî ez dixwazim dest bi vegotina mijarê bikim.
Efenîm, heke ez bi antropolojiya hêmayê rabim û dest pê kim: Jiyîn çalakiyeke welê ye ew ku ji naveroka tebîata însên tê. Afirindeya dawîn a hebûnê yanî mirina biyolojîk a laşî ya tunebûyinê jî rastiyeke dîtir a bêman a tebîatî ya însên e. Ji bo parastina jiyînê, însan ê ku bi tiza dilê xwe tevdigere, fikrên li ser tunebûnê ji bo însên hizrên fetloke û tirsoke ne. Dîsa jî însan vê tirsîna xwe ya kûr û endîşeya xwe bi awayekî vekirî û bi awayekî serseratayî naxwaze bide xuyakirin, xwe ji vê yekê hemet dike. Însên; ji bo ku demargiriya ruhî bide pey xwe, hewl dide da ku fikra mirinê bixe bin hîmê, pergalên bawermendiyê, nirxên exlaqî, têkiliyên însanî û zerzemînên felsefî. Di jiyana însên de girîngiya faktora tirsnakiyê nikare paşçav bike. Tirs, yekcar û rasterast li ser bingeha tizên me bandorê pêk tîne. Tirs û bi afirandina tirsê ve birêvebirin, bûye enstrumaneke ku îktîdarên ku dixwazin her li gor bayê xwe tevbigerin biafirînin, ev yek bi hişmendî ava kirine.
Em werin ser Santa Muerte…
Tê gotin ku Santa Muerte ji bihevperesîna mîtolojiya Katolîk a Spanyolî û paganîzma Meksîkayî ya cîgayî pêk hatiye. Aztekî, bawerî bi Mictecacihuatl ê ku mirin dikir rengê kesekî yê ku îskeleteke jinî tanîn. Ev baweriyên cîgayî, bi demê re, bi Xaçperestiya Ewrûpî ve kemilîne û kultekî wekî Santa Muerte olên gelî afirandine û guherîne. Biheviya baweriyên kevneşopî yên Meksîkayî û Xaçperestiyê, di pîrozkirina jiyana wefatkirinên Meksîkayiyan de yan jî di dema Roja Miriyan de dikare bête xuyakirin. Ev însanên hanê, mirinê ji candayinê bêtir wekî merhalyeke derbasbûnê dibînin û lewma vê yekê pîroz dikin. Çavkanî, di Ewrûpeya Serdema Navîn de, di dema pandemiyan de, îskelet wekî bi kok û binyat dihatin kinckirin, li ser text dihatin rûniştandin û digel vê yekê jî wekî serkeftina mirinê sembolîze bike, hatiye nivîsandin.
Berpirsyarên Dêra Katolîkî, bawerpêanîna Santa Muerte, wekî têkçûna olî salûx didan û li hember vê yekê şer pêk tanîn. Vatîkan gelek caran bi heman tevgerê Santa Muerte şermezar kir. Yek ji sedemên vê yekê, her ku çûye xurtbûyina bandora tevgerê ye, ya dîtir jî dêr vê rêbazê wekî îblîsewî bibîne. Di sala 2012’î de, ji bo rûmetgiriya Santa Muerte însanfedakirin pêk hat, lewma jî heşt meriv hat girtin. Gelekî kartel, xwe ji bo Santa Muerte wekî mesîh diresimîne û ji bo şopgeriya xwe ji endamên xwe re sedemên olî dide. (Ji ber tekîliya Marks’a “ol afyon e” em silavekê bidin.)
Naxwe çima, Santa Muerte ya ku dê li ber pêla wendabûna kultiriyê keta, di van salên dawîn de, nemaze jî li pey salên 2000’î bû populer?
Mirina ku bi îskeleta jinekê hatibû şênberkirin û ev bûbû halê û şeklê azîzeyekê û li dor vê yekê arezû bûbû pir, sedem çi bû? Sedem bi gelemper di nava faktorekî narihetkirinê de girêdayiyê liserzêdekirinekê: Sûc. Li Meksîkayê çalakiyên ku sedemên wan girêdayiyê narkotîkê bûn, di hejmara mirinê de zêdebûyin anî pê, di bîst salên dawîn de, bi kurtebirî, hejmara “mirinê” firriya, bi hewa ket, ev yek li ser jiyanên welatiyên jirêzê veguheziya gefxwarineke girîng. Nexasim Santa Muerte ji hêla kesên bi danûstendina derzagonî ya narkotîkê ve bûn, bi awayekî populer hat îbadetkirin û di nava sîstemên kult ên girtîxaneyan de populerîte hilberît. Kesê nûjen, li hember dewamdariya tişt, li hember neberxwederiya bedena xwe ya tiştekî, ez dixwazim li xwecihdayina cihekî bifikirim, lê belê li ser vê mijarê weha, bi awayekî tazî rawestin ê bi qîm neyê.
Heye ku Santa Muerte, rêgezên wê nerm, ne ji bo ku xwedançêkirineke lêpirsiyarîbûyinê bûn, hem cihdayina xwe bi awayekî têr dike û hem jî endamên wan ên ku wekî hatibin “bidûrxistin” di nava vê pergala mişt tund û talûke de ew xwe ewlehîskirinê pêk tînin. Hetta di derbarê wê de wextê ku hinek qal dikin, wê “Narco Saint” yanî wekî Narko Azîzê bi nav dikin. Mînak, qaçaxçiyekî narkotîkê ji bo ku sewkiyata wî di nava ewlekariyê de bi cih bê, yekcar dikare xwe bispêre Santa Muerteyê û ji wê re dua bike. Însanên ku bi şêwazên jiyanên xwe ji aliyê dêrê ve nayên pejirîn, bi fîgûrên ku wan kesan nade darizandin re ─mirina ku tu cihêbûyinê naxe navbera însanan û ew welê lê difikirin─ bi awayekî hêsan girêdayinek pêk anîn, ji lewre bi tenê li Meksîkayê ji 10 milyonî zêdetir şopgerên wan hene, tê gotin. Ji bo ku mabedên gelemper yên gelî bêne rûxandin ji hêla berpirsên Meksîkayê xebatine tên meşandin, ev yek tesîrê li ser populerîteya wê zêdebûyinê pêk tîne. Li gor fikra yek ji profesorên Zanîngeha Virginia Commonwealthê, Andrew Chesnut, Santa Muerte kulta olî ya tevgera ku zûtirîn mezin dibe ya li Amerîkê ye.
Heval, ji her însanê ku di her çîna marjînalî de jiyana xwe didomîne, kartelên narkotîk, sûcdarine, mehkûmine, fahîşenine, bi kurtebirî “yên ku hatine bidûrxistin ji jiyanê”, Santa Muerte wekî parastvan tê binavkirin; ji îkonografiya Xaçperest, ji mîtolojî û mîrata zanîna kultirî meriv dest pê ke û li çîrokên hemçerx ên dinyayê fikiriye û kiriye? Xwezîkara Breakîng Bad e gelo? Ez nizanim. Ez di derbarê vê mijarê de çima ez hewçend fikirîm, ez wî jî nizanim.
Bi hêviya hevdîtinê, ciao.
https://mythus.fandom.com/wiki/Santa_Muerte
Ölüm imgesi, bazen ruhu almaya gelen bir melek, bazen yeraltının bekçisi, yüzü olmayan bir hayalet, bazen kolda bir dövme? Bugün daha önceden İspanyolca kursundan tanıdığım bir arkadaşıma rastladım. Koluna boydan boya Santa Muerte dövmesi yaptırmıştı. Haliyle aldı beni birtakım düşünceler…
Dövme, farklı zaman dilimlerinde farklı amaçlara hizmet etmek için yapılmış bir çeşit vücut modifikasyonudur diyebiliriz (ki bizim kültürümüzde de var; deq). Kimi süs amaçlı ama çoğu; kötü güçlerden korunma, şans, aidiyet-soyluluk, sağlığın korunması, hastalıkları iyileştirmek vs amaçlı bedenlere kazınmış sembollerdir. Mesela, 18’inci yüzyılda dövme, suçluların ayırt edici görsel cezalarıydı,19’uncu yüzyıl sonlarında dövmeli kadınlar sirklerde sergileniyorlardı. Geçenlerde 2500 yıllık Sibirya Prensesi Mumyası’nda çıkan dövmelerle ilgili bir yazı okumuştum.
Tüketim kültürünün dinamikleri içinde dövme; sınıf, toplumsal cinsiyet, meslek vs. boyutlarını aşan yepyeni bir boyut kazandı ve popüler kültür ögesi haline geldi. Vücudunun büyük bir kısmında dövmeler olan bir insan olarak burada kamu spotu vermek isterim: Dövme, insanın ruhunun dışına, tenine yansımasıdır. Popüler kültür içindeki görünürlüğü ve tekrarlı teşhiri irite edebilir ancak dövmeli bir bedene sahip olmak, günümüzde hala bir ötekileştirilme ve toplumsal bir tepkinin hedefi olmak demektir. Bu algının ve önyargıların değişmesini temenni ederek asıl konuya geçmek istiyorum.
Efenim, imge antropolojisinden hareketle başlayacak olursak: Yaşamak insana içkin doğasından gelen bir eylemdir. Varlığın son buluşu yani biyolojik bedenin ölümüyle yok oluşu da insan doğasına ait kaçınılmaz olan bir başka gerçektir. Yaşamını korumak için içgüdüsel hareket eden insan için yok olmaya dair düşünceler ürkütücüdür. Yine de insan bu derin korkusunu ve endişesini en ilkel ve çıplak haliyle göstermekten kaçınır.
İnsan; yaşadığı ruhsal gerilimi aşmak için inanç sistemlerine, ahlaki değerlere, insani ilişkilerine ve felsefi zeminlere ölüm fikrini oturtmaya çalışır. İnsan hayatında korku faktörünün önemi yadsınamaz. Korku, temel iç güdülerimize doğrudan etki yapar. Korku ve korku yaratma ile yönetme, iktidarların da istedikleri düzeni kurmak için bilinçli olarak kullandığı bir enstrüman haline gelmiştir.
Gelelim Santa Muerte’ye…
Santa Muerte’nin İspanyol Katolik mitolojisi ile yerli Meksika paganizminin kaynaşmasından evrimleştiği söyleniyor. Aztekler, ölümü kişileştiren bir kadın iskeleti olan Mictecacihuatl’a tapıyorlardı. Bu yerli inançlar, zamanla Avrupa Hristiyanlığı ile kaynaşmış ve Santa Muerte kültü gibi halk dinleri yaratarak değişmiştir. Geleneksel Meksika inançlarının ve Hristiyanlığın birleşimi, Meksikalıların vefat edenlerin hayatlarını kutladığı Día de Muertos veya Ölüler Günü sırasında da görülebilir. Bu insanlar, ölümü can kaybından çok bir geçiş olarak gördükleri için kutluyorlar.
Kaynaklar, Ortaçağ Avrupası’nda da, salgın dönemlerinde, iskeletlerin soylular gibi giydirilerek, tahta oturtulduğu, bununla da ölümün zaferinin sembolize edilmiş olduğunu yazıyor.
Katolik Kilisesi yetkilileri, Santa Muerte’ye tapınmanın dini yozlaşma olduğunu söyleyip ona karşı savaş açmış durumdalar. Vatikan aynı şekilde Santa Muerte’yi defalarca kınadı. Bunun bir sebebi, hareketin etkisinin gittikçe artması, diğeri de kilisenin bu akımı şeytani bulmasıdır. 2012 yılında, Santa Muerte onuruna insan kurban ettikleri için sekiz kişi tutuklandı. Pek çok kartel, kendilerini Santa Muerte için mesih olarak resmediyor ve üyelerine onları takip etmeleri için dini nedenler veriyor. Din-afyon ilişkisinden Marx’a selam verelim.
Peki, kültürel bir yok oluşun eşiğinde iken Santa Muerte neden son yıllarda, özellikle 2000’lerden sonra popüler oldu? Ölümün kadın iskeletiyle somutlaştırılmış hali olan bu azizeye karşı artan ilginin nedeni genel olarak rahatsız edici bir faktördeki ani artışa bağlı: Suç. Meksika’da uyuşturucuya bağlı faaliyetler nedeniyle ölümlerdeki artış son yirmi yılda tabiri caizse fırladı ve “ölüm” sıradan vatandaşların yaşamlarında daha önemli bir tehdit haline geldi.
Santa Muerte, özellikle yasadışı uyuşturucu ticaretiyle bağlantılı olanlar tarafından popüler bir şekilde ibadet edilmeye ve kült birçok hapishane sistemi içinde popülerlik kazanmaya başladı. Modern birey, eşyanın sürekliliği karşısında kendi bedeninin dayanıksızlığına karşı bir şeye, bir yere sığınmak ister diye düşünmek istiyorum ama bu konuyu salt bu şekilde ele almak yetersiz olacaktır. Belki de Santa Muerte, kuralları esnek, yargılayıcı olmayan yapıya sahip olduğu için hem sığınma olgusunu-ihtiyacını bir şekilde tatmin ediyor hem de birer “dışlanmış” olan üyelerinin ülkedeki şiddet sarmalında kendilerini güvende hissetmesini sağlıyor. Hatta kendisinden “Narco Saint” yani Narko Azize olarak söz edenler var.
Örneğin, bir uyuşturucu kaçakçısı Santa Muerte’ye sevkiyatının sorunsuz şekilde gerçekleşmesi için dua edebiliyor. Yaşam tarzlarıyla Kilise tarafından kabul görmeyen insanlar, kendilerini yargılamadığına inandıkları bu figürle -ölümün insanlar arasında ayrım yapmadığı düşüncesiyle- kolayca bağ kurdular, zira sadece Meksika’da on milyondan fazla takipçisi olduğu söyleniyor. Meksika yetkililerinin kamuya açık tapınakların yıkılması için çalışmalar yürütmesi de popülerliğinin artmasında etkili oluyor. Virginia Commonwealth Üniversitesi’nden Profesör Andrew Chesnut’a göre, Santa Muerte kültü Amerika’da en hızlı büyüyen yeni dini harekettir.
Arkadaş, marjinal hayat süren her kesimden insanın, uyuşturucu kartellerinin, suçluların, mahkumların, fahişelerin kısacası “dışlanmış olanın” koruyucusu olarak görülen Santa Muerte’yi; Hristiyan ikonografisinden, mitolojiden ve kültürel bilgi mirasından yola çıkarak var olan çağdaş dünyanın hikayelerini düşünüp de mi yaptı, Breaking Bad özentisi mi bilemiyorum. Bu konu hakkında neden bu kadar düşündüm onu da bilemiyorum.
Görüşmek üzere, ciao.
Kökeni her ne kadar eskiye dayansa da son zamanlarda popüler olan bu din’le ilgili bir makale okuduğumda bu dine mensup 10-12 mılyon üyesinin olduğunu ve bir o kadar da sempatizanı olduğunu öğrenince çok şaşırmıştım. Emeğine sağlık.
Yaziyı okuyunca; Ulan biz olan dinlerden kurtulmaya çalışıyoruz adamlar yeni bir din ortaya çıkarıyor dedim:))
Peki ya Breaking Bad ve Better Call Saul hayranı biri olarak bu detayı hiç fark etmemiş olmam? Uyuşturucu kartelleri işini biliyormuş Salome hanim. Aydınlandik yine.
Güzel kızım seninle kampta tanışmıştık Aysel ablan ben. İnsanın hayatında bir yerinde muhakkak olması gereken birisin efendiliginle bilginle. Keşke oğlum olsaydı da ailemize katilsaydin. Başarılarının devamını diliyorum.
Elimizdeki sınırlı kanıt ve bu kanıtlar üzerinde yaptığımız varsayımlarımızla, insanların varoluşu boyunca hep bu tür imgelere sığınma, bağlılık duyma, yardım dilenme… içerisinde olduğu görülmekte. Bu kimi zaman dini ritüellerde, kimi zaman mitolojik efsanelerde, kimi zaman da uzak doğu felsefelerinde/uygulamalarında karşımıza çıkmaktadır. Bu inanışlar/gereklilikler birçok açıdan sebeplendirilebilse de özünde insanın sürekli var olan arayışı ve aciziyyeti yatmakta. İnsan denen varlık hem çok büyük/güçlü hem çok küçük/zayıf… Santa Muerte’yi okurken aklıma “Kumari” geldi, tamamen olmasa da benzerlikler var. Sanma ki insan bir desti nakestir/ Âmâk-ı hayâl ile hemhal bir çırayı pâredir/ Leylaya divane derdü biçaredir/Olmaz gayrisi ile gönlü viraneyi hanedir/Meğer aradıgı can içre bir ahuzaredir/Ermek ister huzuru kalbe fakr-u gurebadır.
Bi rastî mijarên wilo hew dibin.